Khảo luận về miền Thuận Hóa

Kể từ mùa xuân Tân Dậu (1801), tỉnh Quảng Trị mới hình thành thay thế cho tên cũ là Thuận Châu của xứ Thuận Hóa. Tính ra đến nay cơ cuộc này đã tròn 191 năm, (cái tuổi) còn lớn hơn tuổi lập quốc của một số quốc gia trên thế giới. Khi giang sơn thu về một mối, vua Gia Long trích hai huyện Hải Lăng, Đăng Xương thuộc phủ Triệu Phong và huyện Minh Linh thuộc phủ Tân Bình (tức Quảng Bình ngày nay) đặt làm dinh Quảng Trị. Quan chức cai trị có Lưu thủ, Cai bộ (bạ) và Ký lục. Lưu thủ là quan võ lo trấn giữ, Cai bạ làm nhiệm vụ của Tuần vũ, Ký lục đóng vai như Án sát. Còn nguồn Cam Lộ (đất Cam Lộ và Hướng Hóa) được cải thành đạo, đứng đầu là Hiệp thủ, gọi là Lưu quan nghĩa là quan chức do triều đình Huế cử đến chăm dân đóng ở thành Vĩnh
Ninh của đất Cam Lộ. Buổi đầu lỵ sở dinh Quảng Trị đóng tại phường Tiền Kiên, tổng An Đôn, huyện Đăng Xương, [trước là Vũ (Võ) Xương, sau cải thành Thuận Xương]. Năm Gia Long thứ 5 (1806), đặt Quảng Trị làm dinh trực lệ thuộc Kinh sư. Tháng Năm năm Đinh Mão (1807) dựng hành cung và công sảnh ở Quảng Trị. Bước qua năm Gia Long thứ 8 (1809), thủ phủ chính thức được dời về làng Thạch Hãn, huyện Hải Lăng, Quảng Trị không còn là dinh nữa mà là trấn, thống nhất theo đơn vị hành chính đồng cấp khắp cả nước. Về sau, vua Minh Mạng đổi trấn thành tỉnh, Quảng Trị có tên gọi chính danh chững chạc từ năm Minh Mạng thứ 12 (1831). Nếu tính tuổi địa lý hành chính đúng danh đúng phận thì nay tỉnh Quảng Trị tròn đầy tuổi thọ 161. Dưới đời Minh Mạng, buổi đầu quan chức cai trị có Trấn thủ, Hiệp trấn và Tham Hiệp trấn. Tháng Chạp năm Tân Mão (1831) ban hành quy chế Tổng đốc, Tuần vũ, Bố chánh, Án sát mô phỏng theo quan chế nhà Thanh. Tại mỗi trấn có hai ty Bố chánh và Án sát, tục gọi là ty Phiên coi về hành chính, ty Niết coi về hình án (kiêm quản huyện). Năm 1830 mới đặt chức Tri phủ Triệu Phong kiêm quản huyện Minh Linh. Năm 1831 bắt đầu đặt Tri phủ Cam Lộ, vẫn đóng tại thành Vĩnh Ninh, sau đó thành ấy được gọi là Phủ thành. Từ đây tỉnh Quảng Trị gồm hai phủ Triệu Phong, Cam Lộ, và mười châu. (Trích Quảng Trị qua dòng lịch sử…)